ترجمه تخصصی : مداقه ای در توسعه تاریخی مطالعات ترجمه

ترجمه متون، بخصوص ترجمه تخصصی متون در گذر زمان همواره بخشی پیوسته بسیار پرکار در مباحث نظری مطالعات ترجمه بوده است. منطق مربوطه به هنگام پرداختن به ترجمه تخصصی این بوده است که یک نوشته یا متن و بویژه متون ادبیات متضمّن پیچیدگی های خلاقانه زبان است که مترجم باید آنها را در زبان مقصد بازگشایی کند، اما مترجم متون تخصصی و فنی فقط به نوع گفتمانی می پردازد که واژگانی یکنواخت و معادل های از پیش آماده ای دارد و استفاده از زبان (سَبک) نیز ساده و راحت است. به عبارت دیگر، هر کسی که دانش منطقی زبان و سطح بالای دانش فنی یا تخصصی داشته باشد، می تواند ترجمه تخصصی یا فنی را بخوبی انجام دهد. این در حالی است که افراد بسیار معدودی هستند که می توانند حتی به زبان مادری خودشان شعر بگویند یا داستان بنویسند. بنابراین، استدلال برخی متفکرین مطالعات ترجمه و زبانشناسی این بوده است که ترجمه متن و بخصوص ترجمه ادبی همیشه نیاز به تفکر جدی داشته است، در حالی ترجمه تخصصی یا فنی فقط نیاز به افراد فنی دارد که واژگان یک رشته تخصصی را به خوبی بشناسند. در این زمینه برخی مولفان کلاسیکی که مطالبی درباره ترجمه متون ادبی نوشته اند، مانند شلرماخر حتی پا را از این فراتر گذاشته و از دادن لقب مترجم به کسانی که متون غیرادبی یا بسیار تخصصی و علمی را ترجمه می کنند امتناع کرده اند، که دقیقاً خط سنتی تفکر درباره این مساله را نشان می دهند. اجازه دهید بخشی از نوشته های این مولف را از ترجمه انگلیسی به فارسی ارائه کنم:

“هر قدر ردپای کمتری از مولف در متن اصلی دیده شود، وی بیشتر به عنوان یک بخش مفروض از موضوع عمل می کند و مولف هر قدر بیشتر از ترتیب فضا و زمان پیروی کرده باشد، ترجمه متن مذکور بیشتر به یک تفسیر ساده از متن اصلی وابسته می شود. بنابراین، (به عنوان مثال) در ترجمه مقالات روزنامه و نوشتجات مربوط به سفر، ترجمه متون در اولین گام، کاملا نزدیک به تفسیر مفسّر (interpreter) است، و وقتی کار وی باعث مطرح شدن ادعای بزرگتری شود که در آن وی بخواهد خود را به عنوان یک هنرمند بشناساند، موضوع مضحک­تر می شود. در عین حال، هر قدر نحوه مشاهده و شکل دادن معانی توسط مولف، بیشتر توسط مترجم در ترجمه متون در هنگام بازنمایی اثر دیده شود، می توان گفت که ترجمه آن متن بیشتر از یک سبک گزینشی آزاد و بدون وابستگی پیروی می کند، و کار مترجم بدل به بخشی از یک زمینه قوی هنری می شود… در این مقیاس دوگانه، مترجم در ترجمه متون از مرحله مفسّر (interpreter) بالاتر می رود تا اینکه به جایگاه مناسب خود می رسد، یعنی انتقال محصولات ذهنی علم و هنر نویسنده در یک زبان (مبدا) به خواننده در یک زبان دیگر (مقصد) که در آن، قدرت ترکیبیِ آزاد خاصِ مولف و روح زبان که منبع نظام مشاهدات اوست، در ترجمه متن مشهود است … .”

بنابراین، وقتی گوینده در گفتار به صورت آگاهانه، موارد غیرقطعی و پنهان ایجاد نمی کند، و یا به عمد یا از روی بی توجهی اشتباهی مرتکب نمی شود که کسی را فریب دهد، هر کسی که با زبان و زمینه موردنظر آشناست، می تواند منظور وی را درک کند و در بهترین حالت، تفاوت های جزئی در استفاده از زبان پدیدار می شوند… بنابراین، عمل ترجمه در این حالت فقط یک فعالیت مکانیکی است… و در اینجا، تمایز اندکی بین بهتر و بدتر وجود دارد، مخصوصا تا زمانی که از بدتر اجتناب می شود (شلرماخر، ۱۸۱۳).

برای درک این طرز تلقّی نیازی نیست به قرن نوزدهم متوسل شویم. فیلسوف اسپانیایی، ارتگا گاست در سال ۱۹۳۷ نوشت که ترجمه متن و بخصوص ترجمه تخصصی متون کاری امکان پذیر است (در حالی که ترجمه متون ادبی، غیرممکن است)، چون متون تخصصی و فنی به زبان های طبیعی نوشته نشده اند، بلکه خودشان یک نوع ترجمه به زبانی کم و بیش ساختگی هستند (زبان فنی)، که منظور وی از این زبان ساختگی، واژگان است. اگر چیز مدرن تری می خواهید، دایره المعارف مهم بریتانیکا (۱۹۷۴: ۲۲) در مدخل خود درباره ترجمه متون می گوید که ترجمه تخصصی و فنی تنها نوع ترجمه است که در آن، نسخه های ترجمه می توانند به اندازه نسخه اصلی، خوب باشند (به عبارت دیگر،در ترجمه تخصصی و فنی، درصد خیلی بالاتری از مفاهیم به زیان مقصد منتقل می شوند اما در ترجمه متون ادبی که اکثرا مشحون از مفاهیم و احساسات انتزاعی هستند، انتقال این قبیل مفاهیم به زبان مقصد اگر نگوییم غیرممکن، باید گفت بسیار دشوار است). در حقیقت باید گفت که کیفیت ترجمه متون ادبی، یا بسیار پایین تر از متن اصلی است، یا بکلی ترجمه واقعی و صحیحی از آنها وجود ندارد، اما در ترجمه تخصصی و فنی، عکس این حالت صادق است، مشروط برآنکه فرد مترجم ، فردی مسلط به مفاهیم ، واژگان و اصطلاحات رشته ای که متن با آن نوشته شده است باشد.

در واقع، مشخصه اصلی بحث درباره ترجمه متون از نظر متفکران سنتی مطالعات ترجمه، علاوه بر سایر موارد (فرانکو اکسلا، ۲۰۰۱)، فقط وسواس در باره میزان یگانگی درونی متن ترجمه (با متن مبدا) می باشد، که تنها در باره ترجمه انجیل و آثار مولفان بزرگ کلاسیک مصداق پیدا می کند. از نظر قُدما، بقیه متون ترجمه صرفا مکانیکی تلقی می شوند که در فعالیت ثانویه ای همچون ترجمه متن بسختی می توان گفت که اصولا ارزش بررسی عمقی را داشته باشد.

مطابق با این عقیده، و حتی حالا که یونسکو خواستار آن شده است که مترجمان در هنگام ترجمه متون همواره نام خود را در پای ترجمه تخصصی و فنی ذکر کنند، شاهدیم که نام مترجم متون تخصصی و فنی به ندرت در گوشه ای از کار منتشر شده آنها دیده می شود، مخصوصا در مجلات علمی. این حقیقت، فرضیه فعالیت مکانیکی را تقویت می کند و موقعیت مترجم را در ترجمه تخصصی و فنی تا حد یک شغل پشتیبانی فنی صرف (برای خریداران دستگاه ها) پایین می آورد، یعنی یک آینه زبانشناختی صرف، بدون اینکه تاثیر خاصی بر محتوا، چشم انداز و تاثیر متن منتشر شده داشته باشد، با این توجیه که آنها (مترجمان تخصصی و فنی) در ترجمه مقاله متنی که به آنان واگذار می شود فقط بر دایره واژگان متون تخصصی و فنی تسلط دارند.

تناقض موضوع اینجاست که عکس این مساله در هنگام پرداخت حق الزحمه آنها وجود دارد؛ ترجمه متن تخصصی و فنی دستمزد بیشتری نسبت به ترجمه ادبی دارد. خلاف عقاید متقدمان، اکنون بحثی که کم و بیش به صراحت مطرح شده (که مستقیماً از قانون عرضه و تقاضا اقتباس شده است) این است که افراد بسیار اندکی هستند که در حین ترجمه متن تخصصی یا فنی می توانند موضوعات تخصصی و فنی پیچیده محتوای آنها را درک کنند، در حالی که (تقریبا) همه قادر به درک متون ادبی و حتی ترجمه آنها هستند. به نظر می رسد زمانه به کندی در تغییر است (دست کم در نیمه دوم قرن بیستم) و می توان برخی محققان و دست اندرکاران را یافت که تلاش می کنند بیشتر به پیچیدگی نقش مترجم در ترجمه مقاله و متون تخصصی و فنی بپردازند.

ترجمه تخصصی چیست؟

ترجمه  تخصصی برای ترجمه متن از یک زبان به زبانی دیگر زمانی مفهوم پیدا می کند که متنی که قرار است ترجمه شود نیاز به دانش در زمینه هایی داشته باشد که به طور معمول در حیطه دانش عمومی مترجمان سایر انواع متون قرار ندارد. ترجمه تخصصی یک اصطلاح و مفهوم رایج در حرفه ترجمه و همچنین دانشکده ها و موسسات ترجمه است.

ترجمه تخصصی در حرفه ترجمه

به منظور درک متن تخصصی و انجام ترجمه تخصصی ، مترجم باید نسبت به مفاهیم نسبتاً پیشرفته و یا حتی فوق پیشرفته در زمینه مربوطه، درک بالایی داشته و یا بدست آورد. مترجمان حرفه ای که قادر به کار ترجمه تخصصی در یک یا چند زمینه هستند (مانند حقوق، امور مالی، پزشکی و علوم زیست محیطی) به دو دسته عمده تقسیسم می شوند: برخی از مترجمان «متخصص» اند: یعنی به طور انحصاری فقط در زمینه یک و یا دو تخصص، به کار ترجمه تخصصی می پردازند. برخی دیگر نیز، هم متون تخصصی و هم غیر تخصصی را ترجمه می کنند. مترجمان متخصص طبعا قیمت های بالاتری را برای کار خود درخواست می کنند.

برخي از موسسات ارائه دهنده خدمات ترجمه، بین انواع متون «عمومي» (که فقط نیازمند دانشی عمومی در یک زمینه هستند)، متون «تخصصی» (که نیازمند دانش پيشرفته در یک زمينه هستند) و متون «فوق تخصصی» (که نیازمند دانشی دقیق از یک موضوع هستند، مانند موتورهای جت یا حقوق تجارت) تمایزی سه گانه قائل می شوند. در این صورت قیمت تعیین شده برای ترجمه هر کلمه بسته به درجه تخصصی متن و مترجم متفاوت خواهد بود. بسیاری از متون دارای بخش هایی عمومی و قسمت هایی تخصصی و فوق تخصصی هستند.

گذشته از مفاهیم یک رشته، مترجمان تخصصی باید اصطلاحات مربوطه را در هر دو زبان فرا بگیرند. آنها باید به سبک های نوشتاری معمول در هر یک از انواع تخصصی که در آن کار ترجمه تخصصی را انجام می دهند، مسلط باشند (به عنوان مثال، سبک ترجمه متون حقوقی، در زمانی که یک مترجم حقوقی به ترجمه قرارداد، احکام دادگاه، رونوشت های دادرسی و غیره می پردازد). برای مترجمان متون تخصصی، داشتن ایده ای روشن از اینکه خوانندگان آینده متون ترجمه شده چه کسانی خواهند بود، مهم است. برخی از متون تخصصی را کارشناسان برای کارشناسانی دیگر می نویسند، بعضی را کارشناسان برای غیر کارشناسان، و برخی را نیز افرادی می نویسند که کارشناس نیستند، اما دانش بیشتری نسبت به خوانندگان مخاطب دارند (مانند روزنامه نگاران علمی که برای عموم مردم می نویسند). برخی از متون ممکن است بیش از یک نوع مخاطب داشته باشند؛ برای مثال، مطالعه برای بازسازی یک پل ممکن است بخشی مربوط به مدیران خطوط حمل و نقل، بخشی مربوط به متخصصین مالی و نیز بخشی مربوط به مهندسان داشته باشد. در انجام ترجمه تخصصی باید به سبک بخش های مختلف متن مبدا توجه شود.

ترجمه تخصصی توسط چه کسی باید انجام شود؟

آیا متون تخصصی را باید خبرگان و کسانی که در زمینه مباحث مطرح شده در متن مبدا دارای تحصیلات آکادمیک هستند ترجمه کنند یا مترجمان حرفه ای (کسانی که حرفه آنها ترجمه تخصصی است نه اینکه لزوما دارای تحصیلات در زمینه متن مبدا باشند)؟ با این حال، تلاش برای درخواست ترجمه از خبرگان خیلی از اوقات با موانع غیر قابل حلی مواجه می شود: یافتن خبره ای که نه تنها در زبان شناسی و ترجمه مهارت های لازم را دارا است، بلکه به ترجمه علاقه مند بوده و برای تکمیل ترجمه در زمان مورد نظر در دسترس باشد، دشوار و یا غیر ممکن است. آسان تر این است که یک نفر خبره، نقش مشاور را داشته باشد که به مترجم حرفه ای و یا نمونه خوان یا ویراستار که ترجمه کامل شده را در جستجوی خطاهای مفهومی یا اصطلاحی مرور می کند، مشاوره بدهد.

ترجمه تخصصی به عنوان یک کسب و کار آنلاین نخستین بار در ایران در ۱۵ اسفند ۱۳۸۰ توسط شبکه اطلاع رسانی داده های دانش فنی ایران (ایرنتکام) آغاز شد. خدمات ترجمه تخصصی ایرنتکام علاوه بر ترجمه فارسی به انگلیسی و ترجمه انگلیسی به فارسی ، قابليت پوشش دهي نیازهای ترجمه تا ۱۱ زبان بين‌المللي را دارد. از هنگام مطرح شدن لزوم ترجمه مقالات ISI و درج آنها در مجلات علمی معتبر، شبکه ایرنتکام فعالانه به ارائه خدمات ترجمه تخصصی و سایر خدمات تکمیلی آن مانند پارافریز مقاله و همچنین ویرایش مقالات انگلیسی و غیره پرداخته است. این موسسه به عنوان پایه گذار خدمات ترجمه تخصصی آنلاین در ایران با ۱۷ سال سابقه فعالیت، کیفیت خدمات خود را ضمانت نموده و افتخار دارد که هرگز کیفیت ترجمه را درجه بندی (طلایی، نقره ای، برنزی) نکرده است و آن را خلاف اخلاق حرفه ای می داند. خیل مشتریان وفادار از سالهای دور تا امروز که همچنان استفاده از خدمات ما را به دیگران توصیه می کنند بازخورد مثبت این رویکرد اصولی و صادقانه با مشتری است.